Στις επιπτώσεις της πανδημίας του ιού Covid-19 στην εγχώρια και στην παγκόσμια οικονομία, στον υπερδανεισμό των πολιτών, των επιχειρήσεων και των κρατών σε ολόκληρο τον πλανήτη, στην επίδραση που θα έχει η κρίση στους πολίτες αναφέρεται ο Νικόλαος Δ. Φίλιππας, Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Πρόεδρος – Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.
Ιδιαίτερα τονίζει την αύξηση του χρηματοοικονομικού άγχους που θα αντιμετωπίσουν οι πολίτες μετά το τέλος της κρίσης, στην προστασία που παρέχει ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός σε έκτακτες καταστάσεις όπως αυτή που περνάμε τώρα και την κουλτούρα που πρέπει να καλλιεργηθεί.
Δώδεκα χρόνια μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2007/8 μια νέα κρίση – υγειονομική αυτήν τη φορά – ακινητοποίησε την παγκόσμια οικονομία. Ποιες είναι οι πρώτες εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της νέας αυτής κρίσης;
Πράγματι τους τελευταίους μήνες ολόκληρος ο πλανήτης βιώνει ένα μοναδικό κύμα φόβου από ένα νέο κορωνοϊό που μεταδίδεται με μοναδική ταχύτητα. Σε αυτό το πρωτόγνωρο περιβάλλον το σύστημα παρέλυσε με αποτέλεσμα να ακινητοποιηθούν οι παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες παρασύροντας προς τα κάτω όλες τις αξίες που ενέχουν κίνδυνο, από τις μετοχές και τα ομόλογα, μέχρι τα μέταλλα την ενέργεια και τα κρυπτονομίσματα. Η υγειονομική αυτή κρίση μετατράπηκε γρήγορα σε χρηματοοικονομική, η οποία «πέρασε» στην πραγματική οικονομία προκαλώντας μία παγκόσμια αναταραχή που θα οδηγήσει σε μια μεγάλη ύφεση και αύξηση του παγκόσμιου χρέους καθιστώντας το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα ακόμα πιο ευάλωτο. Από την ιατρική μόλυνση λοιπόν (contagion) περάσαμε στη χρηματοοικονομική (financial contagion) και από εκεί στην πραγματική οικονομία με αποτέλεσμα ο υπαρκτός φόβος να αυξάνει στο έπακρο την αμυγδαλή, ένα αρχέγονο σύμπλεγμα νευρώνων, η οποία δεν έχει διαχρονικά εξελιχθεί ακριβώς για να προστατεύει τον άνθρωπο από πιθανούς κινδύνους.
Η γνωστή παλιά ρήση που ήταν διαδεδομένη από τις αρχές του αιώνα στους κύκλους της Wall Street, ότι δηλαδή η χρηματιστηριακή αγορά κινείται μεταξύ φόβου και απληστίας, επανέρχεται επίκαιρη όσο ποτέ. Η ένταση, η διάρκεια και οι επιπτώσεις της επερχόμενης ύφεσης είναι δύσκολο να εκτιμηθούν ακόμα, και θα είναι αποτέλεσμα των συντονισμένων μέτρων που θα πάρουν οι χώρες σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα των ερευνών για την εύρεση θεραπείας ή εμβολίου κατά του πρωτόγνωρου αυτού ιού. Οι πιο πρόσφατες εκτιμήσεις για την πορεία του ΑΕΠ στις χώρες της Ευρώπης ανεβάζουν το ύψος της ύφεσης στο εύρος 5%-10%. Οι απολύσεις στις ΗΠΑ έχουν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο ιστορικό ρεκόρ και φαίνεται ότι θα γνωρίσουν πρωτόγνωρη ύφεση, η δε εκτίμηση για την ανεργία θα ξεπεράσει τα 30 εκατομμύρια. Στη χώρα μας η μεγάλη εξάρτηση του ΑΕΠ από τον τουρισμό προκαλεί ερωτηματικά και αβεβαιότητες αφού οι προβλέψεις για την πορεία του τουρισμού είναι ιδιαίτερα δυσοίωνες. Σύμφωνα με μια πολύ πρόσφατη ανάλυση του OECD εκτιμάται ότι η τουριστική βιομηχανία σε παγκόσμιο επίπεδο θα μειωθεί κατά 45-70%.
Ποιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις των αγορών;
Τα Χρηματιστήρια της Δύσης λειτουργώντας μέσα σε ένα δεκαετές περιβάλλον σχεδόν μηδενικών επιτοκίων εξαιτίας των παρεμβάσεων των Κεντρικών Τραπεζών, γνώρισαν μια άνευ προηγουμένου άνοδο με αποτέλεσμα όταν συνειδητοποιήθηκε το σοκ της πανδημίας να γνωρίσουν μία άμεση κατάρρευση. Τις τελευταίες ημέρες έχει παρατηρηθεί μια σχετική ανάκαμψη σε όλα τα Χρηματιστήρια από τα ιστορικά χαμηλά του έτους 2020. Αξίζει να αναφέρουμε τρεις παρατηρήσεις. Μια πρώτη ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι οι χρηματιστηριακές αγορές της Δύσης αντέδρασαν με αρκετή καθυστέρηση από την εμφάνιση του ιού. Για παράδειγμα ενώ το πρώτο κρούσμα στις ΗΠΑ καταγράφηκε στις 21 Ιανουαρίου ο Dow Jones κατέγραψε το απόλυτο ιστορικό ρεκόρ του στις 12 Φεβρουαρίου 20 ημέρες μετά, φθάνοντας τις 29551,42 μονάδες.
Μια δεύτερη ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι το Χρηματιστήριο των Αθηνών για άλλη μια φορά αντέδρασε σε μια κρίση ασύμμετρα, παρουσιάζοντας τους μήνες αυτούς μεγαλύτερες απώλειες σε σχέση με τα Χρηματιστήρια της Δύσης. Να σημειωθεί ότι κατά την τελευταία δεκαετία τα διεθνή Χρηματιστήρια επέτυχαν αξιοσημείωτες αποδόσεις σε αντίθεση με το Χρηματιστήριο των Αθηνών. Μια τελευταία παρατήρηση είναι ότι όλα τα περιουσιακά στοιχεία που ενέχουν κίνδυνο, γνώρισαν συντριπτικές βραχυπρόθεσμες απώλειες. Αξιοσημείωτη είναι η κατάρρευση της τιμής του πετρελαίου στα 20 δολάρια λόγω κυρίως της αδυναμίας σύναψης συμφωνίας μεταξύ των μελών του OPEC+ για την ημερήσια παραγωγή. Η πρόσφατη συμφωνία φαίνεται να εξομαλύνει λίγο την τιμή του αργού πετρελαίου στην διεθνή αγορά. Μόνον ο χρυσός και το παλλάδιο παρέμειναν βραχυπρόθεσμα αλώβητα από την κρίση. Η ένταση, η διάρκεια και οι επιπτώσεις της επερχόμενης ύφεσης είναι φυσικά δύσκολο να εκτιμηθούν και θα εξαρτηθεί από τις συντονισμένες δράσεις των κρατών, των κεντρικών τραπεζών και της ιατρικής επιστημονικής κοινότητας να ανακαλύψει γρήγορα την ίαση και το εμβόλιο για την καταπολέμηση του ιού.
Οι απολύσεις στις ΗΠΑ έχουν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο ιστορικό ρεκόρ και φαίνεται ότι θα γνωρίσουν πρωτόγνωρη ύφεση, η δε εκτίμηση για την ανεργία θα ξεπεράσει τα 30 εκατομμύρια
Τι είναι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός και πώς θα μπορούσε να προστατέψει τους πολίτες από τις επιπτώσεις της πανδημίας;
Σύμφωνα με τις ανώτερες ερευνήτριες του ΟΟΣΑ Atkinson και Messy, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται ως: «Ο συνδυασμός συνειδητότητας, γνώσης, δεξιοτήτων, στάσεων και συμπεριφορών, στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τη λήψη σωστών χρηματοοικονομικών αποφάσεων, με απώτερο στόχο την επίτευξη της ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας».
Τον ορισμό αυτό τον έχουν υιοθετήσει τόσο ο ΟΟΣΑ, όσο και οι χώρες του G20. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός απαιτεί λοιπόν γνώση, συνειδητότητα, ενσυναίσθηση και άλλα στοιχεία που ξεπερνούν την απλή διαχείριση του χρήματος αλλά συνοδεύονται με μια στάση ζωής. Πρακτικά θα πρέπει οι πολίτες να έχουν τις απαραίτητες γνώσεις ώστε να κάνουν σωστή διαχείριση των χρημάτων τους παίρνοντας αποτελεσματικές αποφάσεις για τα οικονομικά τους και αυτό να απεικονίζεται στις οικονομικές τους συμπεριφορές. Εξάλλου η λέξη οικονομία προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα και σημαίνει «τακτοποιώ τα του οίκου μου»! Σύμφωνα με πολλές μελέτες φαίνεται ότι οι πολίτες που είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι – σε αντίθεση με αυτούς που δεν είναι – έχουν την ικανότητα να λαμβάνουν πιο αποτελεσματικές χρηματοοικονομικές αποφάσεις αναφορικά με τις αποταμιεύσεις τους, τις επενδύσεις τους και την συνταξιοδότησή τους.
Μια από τις βασικές αρχές του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι να μην υπερχρεωνόμαστε, να ασφαλιζόμαστε για να προστατευτούμε από δυσάρεστα αναπάντεχα γεγονότα και να δημιουργήσουμε ένα κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης (emergency fund) για την αντιμετώπιση –παρόμοιων με τη σημερινή– δυσμενών καταστάσεων. Δυστυχώς η πανδημία και με το χρηματοοικονομικό σοκ που προκάλεσε, βρίσκει τις επιχειρήσεις, τα κράτη αλλά και τους πολίτες, υπερδανεισμένους και ως εκ τούτου ιδιαίτερα ευάλωτους. Αξίζει να αναφερθεί ότι το συνολικό παγκόσμιο χρέος στις αρχές του 2020 ξεπέρασε το αστρονομικό ποσό των 255 τρισ. δολαρίων από τα οποία τα 67 είναι δημόσιο. Να σημειωθεί ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ υπολογίζεται γύρω στα 87 τρισ. δολάρια.
Οι θεωρητικοί στο χρηματοοικονομικό σχεδιασμό (financial planning) συστήνουν στους πολίτες τα κεφάλαια έκτακτης ανάγκης να καλύπτουν δαπάνες 3-6 μηνών και να επενδύονται σε αμοιβαία κεφάλαια –κυρίως διαχείρισης διαθεσίμων– τα οποία έχουν εκτός των άλλων πλεονεκτημάτων το χαρακτηριστικό της αμέσου ρευστότητας. Φυσικά το ακριβές ποσό και το είδος των αμοιβαίων κεφαλαίων εξαρτάται από πολλές μεταβλητές, οι οποίες αφορούν την προσωπική και οικογενειακή χρηματοοικονομική μας κατάσταση. Η ύπαρξη ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης προσφέρει ένα δίκτυο ασφαλείας για το άτομο και την οικογένειά του, περιορίζοντας την αβεβαιότητα και το χρηματοοικονομικό άγχος.
Είναι αυτονόητο ότι τα διδάγματα αυτά αφορούν τόσο τις επιχειρήσεις, όσο και τα κράτη! Οι χώρες οι οποίες χαρακτηρίζονται από χρηματοοικονομική υγεία και χαμηλά χρέη θα αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη άνεση τόσο την τρέχουσα κρίση της πανδημίας όσο και την επόμενη ημέρα. Μετά από δέκα και πλέον χρόνια ισχυρής οικονομικής ανάπτυξης στην πραγματική οικονομία και ανόδου της χρηματιστηριακής αξίας των εταιρειών που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης πολλοί Αμερικάνοι πολίτες βρίσκονται σε αδυναμία να αντιμετωπίσουν απλές έκτακτες καταστάσεις όταν η οικονομία τους ήταν δυνατή! Με τις νέες δυσοίωνες προβλέψεις για την επερχόμενη ύφεση και τον αριθμό των πολιτών που έκαναν αίτηση για επίδομα ανεργίας και ξεπέρασαν τα 10 εκατομμύρια σε λίγες μόνο βδομάδες, είναι φανερό ότι, ο φόβος, η ανασφάλεια και το χρηματοοικονομικό άγχος θα επιδράσουν σημαντικά ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Το ίδιο περίπου αναμένουμε και σε πολλές άλλες χώρες οι οποίες είναι υπερδανεισμένες και θα συναντήσουν μεγάλες δυσκολίες στην ανασύνταξη των Οικονομιών τους.
Η ύπαρξη ενός κεφαλαίου έκτακτης ανάγκης προσφέρει ένα δίκτυο ασφαλείας για το άτομο και την οικογένειά του
Θεωρείτε ότι η ασφαλιστική αγορά μπορεί να παίξει ρόλο ως προς την ενημέρωση αλλά και την προστασία των καταναλωτών;
Σίγουρα ναι! Οι συνέπειες της πρωτοφανούς σε διάρκεια χρηματοοικονομικής κρίσης του 2010, η κρίση αυτής της επιδημίας, αλλά και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής αποτελούν προκλήσεις που καθιστούν απαραίτητη την ενημέρωση και τη χρηματοοικονομική εκπαίδευση των καταναλωτών σε θέματα που άπτονται των ασφαλιστικών και χρηματοοικονομικών θεμάτων. Η πλειονότητα των ασφαλιστικών εταιρειών έχουν αναπτύξει υψηλού επιπέδου δίκτυα (ασφαλιστικούς συμβούλους, financial planners) τα οποία εκτός από την πώληση προϊόντων με βάση των ανάλυση αναγκών του πελάτη, ενημερώνουν και συμβουλεύουν τους καταναλωτές με σκοπό τη μείωση του χρηματοοικονομικού άγχους και την επίτευξη της χρηματοοικονομικής τους ευημερίας. Παράλληλα οι ασφαλιστικές εταιρείες υλοποιούν δράσεις για την εκπαίδευση και την ενημέρωση των καταναλωτών.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Interamerican, η οποία συνεργάζεται με το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού προωθώντας ενέργειες καταπολέμησης του χρηματοοικονομικού και ασφαλιστικού αναλφαβητισμού, ενώ παράλληλα μέσω του Interamerican Research Center διεξάγει πρωτότυπες έρευνες για το χρηματοοικονομικό και συνταξιοδοτικό αναλφαβητισμό προσπαθώντας να κατανοήσει καλύτερα τις ανάγκες των καταναλωτών που αναδύονται στη νέα πραγματικότητα και να τις καλύψει, ικανοποιώντας έτσι τις εξατομικευμένες τους ανάγκες.
Θεωρείτε ότι η οικονομική κρίση την οποία βιώνουμε τα τελευταία 12 χρόνια έχει ευαισθητοποιήσει τους πολίτες ως προς τη χρηματοοικονομική τους ενημέρωση και κατ’ επέκταση τη χρηματοοικονομική παιδεία των επόμενων γενεών;
Αναμφίβολα ναι. Ίσως όχι στο μέγεθος και στην ένταση που θα έπρεπε, αλλά υπάρχει ένα πραγματικό και αυξανόμενο ενδιαφέρον ιδιαίτερα για τη χρηματοοικονομική ενημέρωση των νέων παιδιών. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί για τους πολίτες μία μοναδική δεξιότητα για τον 21ο αιώνα.
Πιστεύετε ότι η εξέλιξη στην οικονομία μας θα ήταν διαφορετική εάν υπήρχε χρηματοοικονομικός και ασφαλιστικός αλφαβητισμός;
Φυσικά και ναι. Παραμένουμε χρηματοοικονομικά ευάλωτοι τόσο ως χώρα όσο και ως πολίτες και η μόνη λύση είναι η αλλαγή του παραγωγικού μας μοντέλου, η αύξηση του ΑΕΠ μέσω παραγωγικών επενδύσεων, η σωστή διαχείριση των περιορισμένων πόρων και η αύξηση της εθνικής αποταμίευσης.
Στο πλαίσιο των δράσεων σας για την προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης στην κοινωνία εκδώσατε το τρίτο παιδικό σας βιβλίο τον Νοέμβριο του 2019 με τίτλο «Τα χρήματα δεν φυτρώνουν στα δέντρα». Πιστεύετε ότι η χρηματοοικονομική γνώση πρέπει να ξεκινά από μικρή ηλικία και γιατί; Θεωρείτε ότι είναι εφικτό να ενσωματωθεί στο υφιστάμενο εκπαιδευτικό σύστημα χρηματοοικονομικό πρόγραμμα;
Ανεπιφύλακτα ναι. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του ΟΟΣΑ δέκα (10) χώρες ήδη έχουν υιοθετήσει υποχρεωτικά μαθήματα χρηματοοικονομικής γνώσης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ άλλες 15 προαιρετικά. Έχουν ήδη προηγηθεί φυσικά εμπεριστατωμένες μελέτες από ερευνητές και ψυχολόγους του ΟΟΣΑ και της UNICEF όπου τα ευρήματα συμφωνούν ότι τα παιδιά μπορούν από μικρή ηλικία, να κατανοήσουν τις προαναφερθείσες βασικές χρηματοοικονομικές και άλλες έννοιες. Η αναγνώριση των κερμάτων όπως και η αποταμίευση ως έννοια έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να εισαχθεί στη ζωή ενός παιδιού ακόμα και από την ηλικία των 4 ετών. Οι ψυχολόγοι προτείνουν ότι τα παιδιά μπορούν και πρέπει να κατανοήσουν βασικές έννοιες όπως για παράδειγμα οι ανάγκες, οι επιθυμίες, η λειτουργία του χρήματος, η αποταμίευση, η εργασία, η επιχειρηματικότητα, ο δανεισμός, ο προϋπολογισμός, η φιλανθρωπία κ.ά. Αν επιθυμούμε να διαμορφώσουμε μια μελλοντική κοινωνία συνειδητοποιημένων και χρηματοοικονομικά εγγράμματων πολιτών η προσπάθειά μας πρέπει να ξεκινήσει σήμερα από τα παιδιά στα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω την Interamerican και ιδιαίτερα τον Διευθύνοντα Σύμβουλο κ. Γιάννη Καντώρο για την αμέριστη συμπαράσταση στην έκδοση τριών βιβλίων χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης και ενδυνάμωσης για παιδιά. Να σημειώσω ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί το πρώτο βιβλίο χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης και ενδυνάμωσης για παιδιά 10-12 ετών στην Ευρώπη.
Έχει σχέση η χρηματοοικονομική παιδεία με το χρηματοοικονομικό άγχος, την ψυχική υγεία και την ευημερία των πολιτών;
Το χρηματοοικονομικό άγχος (financial stress) έχει να κάνει με τα προβλήματα που προέρχονται από τη σωστή διαχείριση των χρημάτων μας και θα μπορούσε να ορισθεί σαν η δυσκολία που προέρχεται από τη δυνατότητα κάλυψης βασικών χρηματοοικονομικών μας υποχρεώσεων, λόγω έλλειψης των απαραίτητων χρημάτων. Το χρηματοοικονομικό άγχος μπορεί να επηρεάσει πολύ περισσότερο από ότι νομίζουμε πολλές από τις πτυχές της προσωπικής, οικογενειακής αλλά και επαγγελματικής μας ζωής. Σύμφωνα με εκτιμήσεις πρόσφατης έρευνας της Salary Finance (2019), οι ετήσιες άμεσες επιπτώσεις του χρηματοοικονομικού άγχους στις αμερικανικές επιχειρήσεις υπολογίζεται στο αστρονομικό ποσό των 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων!
Το Χρηματιστήριο Αθηνών για άλλη μια φορά αντέδρασε σε μια κρίση ασύμμετρα, παρουσιάζοντας τους μήνες αυτούς μεγαλύτερες απώλειες σε σχέση με τα Χρηματιστήρια της Δύσης
Ποιες είναι οι επικείμενες δράσεις του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού;
Η προώθηση του νέου μου βιβλίου είναι μέσα στις άμεσες προτεραιότητες. Παράλληλα, έχουμε διενεργήσει συγκεκριμένες μελέτες σε στοχευμένες ομάδες του πληθυσμού, όπως είναι οι φοιτητές και οι έφηβοι μαθητές γυμνασίου, τα αποτελέσματα των οποίων θα δημοσιοποιηθούν σύντομα. Μάλιστα η πρώτη μελέτη δημοσιεύθηκε σε ένα από τα κορυφαία επιστημονικά περιοδικά στο χώρο της Χρηματοοικονομικής στον κόσμο στο “The European Journal of Finance” με τίτλο “Financial literacy and financial well–being among generation–Z university students: Evidence from Greece” (Philippas N., Avdoulas C. December 2019) . Επίσης, κάθε χρόνο το μήνα Απρίλιο, το μήνα που στις Η.Π.Α. αλλά και σε διάφορα άλλα κράτη είναι αφιερωμένος στο Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό, το Ινστιτούτο διοργανώνει το Ετήσιο Διεθνές Συνέδριο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, το οποίο πραγματοποιείται υπό την αιγίδα του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών. Οι αναγνώστες σας μπορούν να ενημερώνονται τόσο για το έργο του Ινστιτούτου όσο και για τις μελλοντικές δράσεις του, στην ιστοσελίδα μας www.gfli.gr και στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Linkedin και το Facebook.
Πώς περιμένετε να διαμορφωθεί η επόμενη ημέρα;
Η επόμενη ημέρα που όλοι ελπίζουμε να έρθει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, θα είναι σίγουρα δύσκολη ιδιαίτερα για τις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού στις οποίες θα προστεθούν και μερικά εκατομμύρια ανέργων που θα προκύψουν από την πανδημία. Αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί αν οι πόροι του συστήματος κατευθύνονταν για ουσιαστική ευημερία, καλύπτοντας τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες και όχι σε εφήμερα καταναλωτικά προϊόντα, οπλικά συστήματα ή τζόγο. Ως εκ τούτου θα ήθελα η επόμενη ημέρα να είναι πιο ανθρώπινη αξιοποιώντας τις τεράστιες δυνατότητες της τεχνολογίας αλλά για όλους, με μεγαλύτερη αλληλεγγύη, λιγότερη κοινωνική ανισότητα, μεγαλύτερη ευημερία των πολιτών και φυσικά μεγαλύτερη αγάπη και προτεραιότητα στον πλανήτη μας. Θα ήταν κρίμα μετά από μερικά χρόνια να συζητάμε ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ήταν ένας άλλος μαύρος κύκνος.
